फाेटाे: कृष्पा श्रेष्ठ, उकेरा

विजुली घरले बदलेको बाग्मती

केही अध्येताहरूको मत अनुसार सुन्दरीजलमा भौतिक पूर्वाधार निर्माण भएदेखि नै हो बागमती दुर्गन्धित हुन थालेको। २०४७ देखि बागमती सफाइ अभियानमा सक्रिय इन्जिनियर हुतराम वैद्यले आफ्ना लेखहरूमा त्यही दाबी गरेका छन्।

२०७० मा निधन हुनु अघिसम्म वैद्यले आफ्ना लेखपढ अनि सक्रियता बागमती सफाइमा केन्द्रित गरेका थिए।

२०४९ माघ ६ गते कान्तिपुर दैनिकमा वैद्यले लेखेको लेखमा '... उपत्यकामा जनसंख्या बढ्न थाल्यो। जनसंख्या बढेसँगै पानी र बिजुलीको माग पनि बढ्यो। बागमतीको पानीलाई सुन्दरीजलमै शहरीकरण गरियो। बिजुली आपूर्तिलाई स्थापना गरेको डिजेल मेसिनले जलेको तेल मिसियो…' लेखेका छन्। यसको केही आधारहरू पनि देखिन्छन्।

मोहनकृष्ण उप्रेतीको 'नेपालको बिजुली र जनसरोकार' नामक पुस्तकमा उल्लेख भए अनुसार पहिलो विद्युत् केन्द्र सञ्चालनमा आएको २३ वर्ष पछि विक्रम संवत् १९९१ मा ९ सय किलोवाट क्षमताको सुन्दरीजल निर्माण गरियो ।

त्यो बेलाको उत्पादन फ्रिक्वेन्सी ६० हर्ज थियो। पछि प्रणालीको फ्रिक्वेन्सी ५० हर्ज कायम गरिएपछि सुन्दरीजलले ६ सय ४० किलोवाट मात्रै विद्युत् उत्पादन गर्न थाल्यो।

यो योजनाले विद्युत् उत्पादन र खानेपानी आपूर्तिको काम समेत गर्छ। यहाँ ब्रिटिस सरकारको अनुदानमा २ सेट उत्पादन संयन्त्र जडान गरिएको थियो। विद्युत् उत्पादनपछि टेलरेसबाट निस्केको पानी काठमाडौँमा खानेपानी आपूर्तिमा प्रयोग गरियो, जसको प्रयोग अहिलेसम्म पनि कायमै छ।

विकास थापाको 'नेपालमा जलविद्युत' पुस्तक अनुसार यो जलविद्युत राणा भाइ-भारदारहरुलाई विद्युत् नपुगेर बनाइएको थियो। सुन्दरीजलबाट उत्पादित बिजुली काठमाडौँ नगरका सडकमा राखेर झिलिमिली पारिएको थियो।

सुन्दरीजलमा विद्युत् गृह बनाउँदा जुद्ध शमशेर प्रधानमन्त्री थिए। त्यसैले अड्डाको नाम श्री त्रिजुद्ध चन्द्र प्रकाश ज्योतिमा परिणत भएको थियो। त्यतिबेला राणाहरूले सिंहदरबार झलमल पारेर टुँडिखेल वरपर पाटन, लैनचौर, महाराजगन्ज, बालाजु आदि स्थानमा विद्युत् वितरण गरिएको थियो।

शिवपुरी जङ्गल क्षेत्रबाट प्रतिदिन करिब १० लाख घन लिटर पानी उपलब्ध हुन्छ। सुन्दरीजलमा ड्याम बनाएर पानी सङ्कलन गरियो। त्यही सङ्कलित पानीबाट विद्युत् उत्पादन सुरु भयो। त्यही पानी खानेपानीमा प्रयोग गरियो। अनि बागमती बग्ने पानी घट्यो। नदी सुक्खा हुन थाल्यो।

फाेटाे: कृष्पा श्रेष्ठ, उकेरा

त्रेता युग, मञ्जुश्री र वर्तमानको बागमती!

बागमती अनि काठमाडौं उपत्यकाको इतिहाससँग केही कथ्य मिसिएका छन् भने केही तथ्य। पहिला कथ्यकै प्रसंग उल्लेख गरौँ।

यो त्रेता युगको कुरा हो। सूर्यवंशी राजा दिलीप हिमत्वखण्ड नेपालको उत्तराखण्ड आएका थिए। उनी शिवपुरीको एक भागमा ध्यान गर्न बसे। त्यति नै बेला एउटा बाघ आयो।

बाघले गाई मारेर खान खोज्यो। सूर्यवंशी राजा दिलीपले धनुले हानेर बाघ मार्न लाग्दा उसले रूप फेर्‍यो। त्यो बाघ त भगवान् शिव पो रहेछन्। सूर्यवंशीले धनु उठाउनु अनि बाघकै शिरबाट भगवान् शिव प्रकट भई हाँस्न थाले। शिव हाँस्दा उनको मुखबाट जलाधार निस्कियो। त्यसैलाई बाघमती भन्न थालियो। बाघमती अपभ्रंश हुँदै बागमती बन्यो।

बागमतीबारे अर्को कथामा जाऊँ।

हिमवतखण्डमा दैत्यहरूले देवतालाई पराजित गरी आफ्नो अधिकार प्राप्त गरे। बागमती लगायतका नदीहरूको निकास मुनी महेन्द्रमान असुरले उपत्यकालाई विशाल तालको रूपमा परिणत गरे।

भगवान् श्रीकृष्ण लगायतले असुरको वध गरे। त्यसपछि तालको पानी निकास होस् भनेर बाटो बनाए। त्यसपछि यो उपत्यकामा मानववस्ती बस्न थाल्यो।

नेपालीहरू पानी र माटोलाई पूजा गर्ने हुन् अर्थात् प्रकृति पूजक। हिन्दु र बौद्ध धर्मावलम्बीहरू स्वभाव त प्रकृति पूजक जस्तो लाग्छन्। बौद्ध धर्ममा पनि बागमतीबारे कम्ती चाख लाग्दो कथा छैन।

उत्तरी चीनको पञ्चवर्ष पर्वतमा बोधिसत्त्व महामञ्जुश्री बस्थे। उनले चीनबाटै स्वयम्भूमा ज्योति उत्पन्न भएको थाहा पाए। ज्योतिको दर्शन पनि गर्ने अनि यहाँ मानववस्ती पनि बसाउने भनेर उनी नेपाल आए।

उनले ज्योतिको दर्शन गरे। बागमतीले दह बनाएको उपत्यकामा बस्ती बसाउन चोभारको पहाड काटेर बागमतीको पानीको निकास गराए। आफ्नो शिष्य धर्माकारलाई राजा बनाएर बस्ती बसाए।

अहिले पनि बौद्ध धर्मावलम्बीहरू महामञ्जुश्रीलाई बोधिसत्त्वको रूपमा पूजा गर्छन्। बागमतीको पानी बाहिर जाने चोभारमा जुन खोल्सो छ त्यो उनै मञ्जुश्रीले काटेको भाग रहेको विश्वास गरिन्छ अहिले पनि।

यी कथ्य भए, प्रमाणित तथ्य हैन।

तर बागमतीबारे ऐतिहासिक र प्रमाणिक तथ्य नै नभएको हैन। भूगर्भशास्त्रीय अध्ययनले पनि आदिम समयमा काठमाडौं उपत्यका तालको रूपमा थियो नै भन्छ, माथि उल्लेखित कथाले जस्तै।

अध्येताहरूले गरेको अनुसन्धान अनुसार उपत्यका दहको रूपमा रहेको र दह कटान भएपछि बस्ती बसेको बताउँछन् भोगिराज चाम्लिङ। भुगर्भशाष्त्रीहरुको अध्ययन अनुसार बागमती नदी ३० लाख वर्ष पहिले उत्तरबाट सीधै दक्षिणतर्फ बग्थ्यो। २८ लाख वर्षदेखि चाहिँ काठमाडौं तालमा परिणत हुन थाल्यो। सुरुमा बनेको त्यो ताल धेरै सानो र पछि ठुलो भयो।

१० लाख वर्षअघि जब महाभारत पर्वत शृङ्खला छिटो छिटो अग्लिन थाल्यो, चोभार पनि अग्लिएर बागमती नदीको बहावलाई थुनिदियो। लेक फैलिँदै गएर काठमाडौं उपत्यका ढाक्यो। पछि त्यो ताल फुटेर बस्ती बसेको हुन सक्ने बताउँछन् चाम्लिङ। तर चाम्लिङ एक कारण मात्रै उपत्यकाको पानी बाहिरिएको हुन नसक्ने बताउँछन्। उनले यसका तीन कारण खुलाए।

पहिलो, पृथ्वीको गर्भभित्रका महादेशीय आकारका टेक्टोनिक प्लेटको हलचल। यिनै प्लेटका हलचलले कीर्तिपुर-चोभार बिचमा खण्डीकरण हुन पुग्यो अनि गल्छी बन्यो।

दोस्रो, जलवायु परिवर्तन। टेक्टोनिक प्लेट उठेका कारणले जलवायुमा परिवर्तन आयो। प्लेस्टोसिन युग (२६,००,०००–१०,०००) को अन्तिम चरणमा जलवायु परिवर्तन हुँदा भारी वर्षा भएर बाढी आयो। अनि तालको पानी बगेर गयो।

तेस्रो , भूकम्प । भूकम्पले जमिन हल्लाएपछि पानी बगेको हुनसक्ने उनको बुझाई छ।

तीनमध्ये जुनसुकै कारणले तालको पानी उपत्यका बाहिर जान थालेको भए पनि पूर्ण रूपमा पानी बगेर जानुमा चाहिँ चोभार भन्ज्याङको बनावटले भूमिका खेलेको उनको बुझाइ छ।

'पुरातत्त्वले ३० हजार वर्ष पहिले बस्ती थियो भन्नु, जेनेटिक साइन्सले १७ हजार वर्ष पहिले तालको रूपमा उपत्यका रहे पनि डाँडामा बस्ती थियो भन्नुले यहाँको ताल मान्छेले पनि देखेका थिए भन्न सकिन्छ'उनले भने ' पछि तालको पानी सुक्दै गयो। बस्ती सर्दै आयो।'

जे होस् उपत्यकामा जमेको पानी बाहिर गयो, बस्ती बस्यो। ताल बनेको बागमती नदीमा परिणत भयो। वरपर फाँटहरू भए। फाँटमा खेतीपाती गर्न थालियो।

ऐतिहासिक घटनाक्रम अनुसार समृद्ध राज्य पनि बन्यो काठमाडौं। गोकर्णेश्वर नगरपालिकाले प्रकाशन गरेको 'गोकर्णेश्वर इतिहास बदल्ने सुन्ताखानको अभिलेख’ अनुसार, समुद्री सतहबाट २,६५० मिटरको उचाइमा उत्पत्ति भएको बागमती नदीको लम्बाइ समुद्री सतहबाट १,१४० मिटरको उचाइमा अवस्थित कटुवाल दह (चोभार) सम्म मात्र हिसाब गर्दा ४४ किलोमिटर लामो छ।

फाेटाे: कृष्पा श्रेष्ठ, उकेरा

बागमती (अ)सभ्यता

स्वयम्भूबाट इशान कोणमा रहेको हालको शिवपुरी राष्ट्रिय निकुञ्जमा वागद्वारको पानीले काठमाडौ उपत्यकाभित्रै विष्णुमती, हनुमन्ते, मनोहरा, धोबीखोला, गोदावरी, टुकुचा, नख्खु खोला, बल्खु खोला लगायतलाई समेट्दै गंगामा मिसिन्छ।

त्यसैले बागमती नदी मात्रै हैन, सभ्यता पनि हो। बागमती सभ्यतामा जलाधार क्षेत्रभित्र विद्यमान ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक अध्यात्मिक क्षेत्र छन्। बागमतीको किनारामा ३३ वटा त देवस्थलहरु छन् भने १२ स्थानमा घाट छ।

राजा, महाराजा र सर्वसाधारणहरूले आफ्ना परिवारका दिवंगत सदस्यहरूका सम्झनामा एवं धार्मिक उद्देश्यका लागि विभिन्न पाटी, पौवा, ढुंगेधारा, मन्दिर लगायत निर्माण गरेका थिए।

नदी किनारमा अवस्थित यस्ता सांस्कृतिक सम्पदाहरूका समुचित व्यवस्थापन गर्न गुठी लगायतका धरै परम्परागत सामुदायिक संगठनहरू कार्यरत त छन् तर नदीको दोहन रोकिएको छैन।

नदी र घाट मासेर मल, कारखाना पशुपालनको संरचना बनेका छन्। सुन्दरीजल फेँदीदेखि चोभारसम्म बागमतीलाई पछ्याउँदा नदीमा उद्योगको फोहोर फाल्ने, घरको ढल मिसाउने, नदी मिचेर घर बनाउने अनि पुराना बागमती सभ्यता नास्न भएका काम प्रशस्त देखिन्छ।

चोभारदेखि छैमलेसम्मजाँदा खहरे लगायतका केही स्थानीय खोला खोल्सी मिसिदा बागमती सफा हुँदै गएको देखियो। तर तर प्रमुख स्थानमै भने नदी प्रदुषित छ। यसले सभ्यता हैन असभ्यपन देखाइरहेको छ।

त्यसैले त बागमतीलाई भुगर्भशाष्त्र पढ्ने विद्यार्थीहरुले 'डेड रिभर' भनेर पढ्न थालेका छन्।

किन त ? काठमाडौँ विश्वविद्यालयका प्राध्यापक विकास अधिकारी नदीमा हुनुपर्ने जीव र वनस्पती नभएपछि मृत नदी भनिएको बताउँछन्।

'नदीमा जे हुनुपर्ने हो त्यो नभएपछि मृत हुने हो। बागमतीलाई मानवीय कमजोरीले नै झण्डै मृत बनाइयो' उनले भने।

फरक-फरक योजना ,बग्ला त सफा पानी !

स्यालमती र नागमतीको मिसिएपछि थप ठूलो भएको बागमतीमा उपत्यकामा पनि सफा पानी बगाउन धाप परियोजना बन्यो। दुई हजार ८० देखि ९० मिटरको उचाइमा रहेको धाप सीएफआरडी प्रविधिमा आधारित रहेर बनाइएको हो।

मूलखर्क गाउँको सिरानमा बनिरहेको कृत्रिम ताल निर्माणको लागत हालसम्म ४५ करोड रूपैयाँमा देखिन्छ। यो ताल आठ हेक्टर अर्थात् १ सय ५८ रोपनीमा फैलिएको छ।

यो तालमा २४ मिटर अग्लो बाँध छ। यो बाँधमा वर्खामा परेको पानी र विभिन्न जलाधार क्षेत्रबाट आएको पानी संकलन गरिन्छ। यस बाँधले सुख्खायाममा प्रतिसेकेण्ड ४० लिटरका दरले पानी छाड्न मिल्छ।

बागमतीमा सफा पानी बगाउने योजना मुताबिक नै नागमती बाँध परियोजना पनि बनिरहेको छ। यो परियोजना धाप बाँधभन्दा करिव दुई किलोमिटर तल शिवपुरी निकुञ्ज क्षेत्रमा पर्छ।



धाप बाँधमा जम्मा भएको पानी नागमतीको बाँधमा जम्मा भएपछि क्रमशः पानी छोड्दै जाँदा बागमतीमा मिसिन्छ। यो धापमा वर्षामा परेको पानी र विभिन्न जलाधार क्षेत्रबाट आएको पानी मिसाउने योजना देखिन्छ। यो पानीबाट विद्युत निकाल्ने उद्देश्य छ भने बागमती नदीको सफाइ गर्ने अभियान पनि यसैसँग जोडिएको छ।

प्रस्तावित नागमती बाँध ९० मिटर अग्लो हुनेछ र यसले ८० लाख घनमिटर पानी जम्मा गर्ने क्षमता राख्नेछ। यो बाँधबाट चार मेगावाट विद्युत् उत्पादन गर्न सकिनेछ भने त्यसले जलाधार क्षेत्र र उपत्यकामा जमिनमुनिको पानी पुनः भरण (रिचार्ज) गर्न ठूलो सहयोग गर्ने परियोजनाको दाबी छ।

बस्ती नजिकै यति ठूलो बाँध बनाउने नहुने भन्दै आलोचना समेत भएको छ। तर सरकार बाधबाट पछि हट्ने संकेत देखिएको छैन।

बाँध बाधेर पानीको मात्रा बढाउने योजना त्यति प्रभावकारी देखिएको छैन अहिलेसम्म। त्यसको विकल्प एकिकृत बागमती सभ्यता समीतिका सूचना अधिकारी नेपालले भनेजस्तै बागमती सफा बनाउन ढल प्रशोधन केन्द्रको आवश्यकता देखिन्छ। तर खर्च धान्ने कसले? कसरी?

(याे मल्टिमिडिया सामग्री अरुण कार्कीसँगको सहकार्यमा निर्माण गरिएकाे हाे।)

🕒 फागुन १४, २०८१  बुधबार प्रकाशित

उकेरामा प्रकाशित सामाग्रीबारे प्रतिक्रिया, सल्लाह, सुझाव र कुनै सामाग्री भए [email protected] मा पठाउनु होला।